Wielkanoc w ikonach

Wielkanoc w ikonach

Ikona to święty obraz czczony przez prawosławnych i greckokatolickich chrześcijan. O Tajemnicy Paschalnej Jezusa Chrystusa, przypominanej nam zwłaszcza w okresie wielkanocnym, mówią ikony świąteczne „Ukrzyżowanie” i „Zstąpienie do Otchłani”.

Chrześcijanie wschodni nie ukazują w swoich ikonach zmartwychwstania Jezusa Chrystusa, ale zstąpienie Zbawiciela do piekieł, czyli do biblijnego Szeolu. Zstąpienie to jest zejściem triumfującego Zbawiciela do czeluści pogrążonej w mrokach symbolizujących zło. Jako zwycięzca, a nie umęczony Jezus z Nazaretu, Zbawiciel wyobrażany jest także w ikonach przedstawiających Jego ukrzyżowanie.

Tańczący na krzyżu z radości
Ikony „Ukrzyżowanie” ukazują zwycięstwo Jezusa Chrystusa nad wszelkim złem. Triumf ten najdoskonalej objawia miłość Boga do ludzi, bo jest momentem dokonanego przez Zbawiciela odkupienia. Z powodu wyzwolenia ludzkości z pęt zła będącego skutkiem grzechu pierworodnego również sam Bóg Wcielony odczuwa wielką radość, a o tej radości świadczy zaskakująca postawa Zbawiciela na krzyżu. Syn Boży nie cierpi, lecz „tańczy” na nim. Żadne inne dzieło sztuki sakralnej i religijnej nie ukazuje w taki sposób Jezusa ukrzyżowanego, jak ta ikona.
Jednak najstarsze, wschodnie przedstawienia ukrzyżowania Zbawiciela wyobrażają Go zupełnie inaczej. Ukazują Go wyprostowanego, w tunice oraz z otwartymi oczami świadczącymi o tym, że Odkupiciel żyje. Taki sposób przedstawiania ukrzyżowanego Syna Bożego przejęty został z Palestyny, Syrii i Kapadocji. Dopiero od około XI wieku Jezus Chrystus wyobrażany jest niemalże nago, jedynie z perizonium, czyli opaską na biodrach, z pochyloną głową, lekko zgiętym w bok ciałem oraz z zamkniętymi oczami i twarzą zwróconą ku stojącej pod krzyżem Matce.
Ikona „Ukrzyżowanie” ukazuje w swoim centralnym punkcie krzyż z wiszącym na nim Zbawicielem. Czasem pojawiają się też aniołowie zbierający Jego Przenajświętszą Krew. Wytryśnięcie krwi z wodą z przebitego boku Jezusa Chrystusa daje początek Kościołowi, czyli wspólnocie chrześcijan. Strużka krwi spływa tu po pionowej belce ze zranionej stopy Odkupiciela na widoczną w szczycie Golgoty, tuż pod krzyżem, czaszkę Adama. Legenda mówi, że właśnie w tym miejscu miał znajdować się grób prarodzica. Płynąca ku Adamowi krew Chrystusa oczyszcza i ożywia go na nowo, a z nim całą ludzkość. Dzięki tej krwi grzech przestaje panować nad człowiekiem i zabijać go.
Ukazany w ikonie „Ukrzyżowanie” krzyż jest krzyżem prawosławnym z charakterystyczną dla niego, niewielką, ukośną belką. Ta znajdująca się pod stopami Zbawiciela, poprzeczna belka obfituje w znaczenia. Jej opuszczona część oznacza Stary Testament, Złego Łotra, grzech, potępienie i piekło, natomiast część belki skierowana w górę symbolizuje Nowy Testament, Dobrego Łotra, łaskę, zbawienie i niebo. Krzyż Jezusa Chrystusa nazywany jest także „Drzewem życia zasadzonym na Golgocie”. W taki sposób określa go modlitwa wschodnich chrześcijan odmawiana w święto Podwyższenia Krzyża.
Pod krzyżem znajduje się, poza trzema kobietami, Matka Boża, apostoł Jan oraz niekiedy również setnik, czyli centurion o nadanym mu przez tradycję imieniu Longinus. Maryja ma na sobie niebieską tunikę i czerwony maforion, czyli chustę okrywającą głowę i ramiona. Niebieski kolor oznacza, że jest ona Matką Syna Bożego, czerwień jej ludzką naturę, a rzadziej spotykana w stroju Maryi purpura wskazuje na jej godność jako Matki Króla. U Jezusa niebieski kolor szat symbolizuje Jego naturę boską, czerwony naturę ludzką, a purpura królewską godność Zbawiciela. Maforion Maryi zdobią trzy gwiazdki wskazujące na Jej dziewictwo przed, w trakcie i po narodzeniu Odkupiciela. Ta część ubioru Dziewicy z Nazaretu symbolizuje jej Boże macierzyństwo oraz całkowite poddanie się Bogu. Maforion miał być przechowywany jako relikwia w Konstantynopolu. Ikona ukazuje Matkę Bożą także pogrążoną w smutku. Matce Bożej towarzyszy apostoł Jan odziany w niebieską tunikę i brązowy chiton, czyli płaszcz. Brązowy kolor płaszcza oznacza, że Jan jest człowiekiem powstałym z prochu ziemi. Apostoł pochyla głowę, dotykając ręką serca i kierując swoje spojrzenie ku ukrzyżowanemu Mistrzowi. Taki gest oznacza kontemplację. W pobliżu św. Jana znajduje się rzymski oficer Longinus. Ma on głowę owiniętą białym płótnem. Biel płótna wskazuje tutaj na światłość, łaskę i uduchowione myślenie setnika. Wyznanie wiary w Jezusa jako Syna Bożego przez pogańskiego oficera to owoc stanowiącego łaskę Bożą oświecenia, którego doświadczył. Niekiedy w pobliżu Chrystusowego krzyża znajduje się słońce i księżyc, często o ludzkich obliczach. Obecność ciał niebieskich w ikonie „Ukrzyżowanie” oznacza, że odkupienie ogarnia swoimi skutkami nie tylko ludzkość, ale także kosmos, czyli wszelkie, reprezentowane tutaj przez słońce i księżyc stworzenie.

Bóg niosący życie
Radość płynącą z Chrystusowego zmartwychwstania głosi ikona „Zstąpienie do Otchłani” nazywana także ikoną „Zstąpienie do piekieł”. Piekła to starotestamentowy Szeol, czyli miejsce, w którym przebywają zarówno ludzie święci, sprawiedliwi, jak i wielcy, zasługujący na potępienie grzesznicy.
W sztuce bizantyjskiej i w sztuce powstałej po upadku Bizancjum w 1453 roku istniały dwa sposoby przedstawiania zejścia Zbawiciela do otchłani. Jezus wyciąga z Szeolu za ręce Adama bez Ewy lub z Ewą, chociaż często Ewa jedynie towarzyszy z boku Adamowi. Już z VIII wieku pochodzą ikony ukazujące Zbawiciela podającego rękę Adamowi oraz stojącą lub klęczącą przy Adamie Ewę. Natomiast za panowania bizantyjskiej dynastii Paleologów, która rządziła Cesarstwem Bizantyńskim od drugiej połowy XIII wieku do jego upadku w XV stuleciu, ukazany frontalnie, czyli naprzeciwko, Chrystus wyciąga za ręce widocznych po obu Jego stronach prarodziców z grobów. Temat ten stał się popularny w XV wieku na Rusi. Za prarodzicami podążają pokolenia ludzkości. W ich gronie często można zobaczyć biblijnych królów Dawida i Salomona, a także Mojżesza z tablicami Dekalogu, Abla, Samuela, Henocha, Eliasza i św. Jana Chrzciciela. Podobnie jak przed wieloma latami św. Jan Chrzciciel wskazał ludziom na zbliżającego się do Jordanu, zamierzającego przyjąć chrzest Jezusa, tak teraz wskazuje on udręczonej pobytem w Szeolu ludzkości na Zbawiciela przybywającego wyzwolić ją z piekieł.
Postać Syna Bożego otacza ogromna aureola zwana mandorlą, od włoskiego słowa oznaczającego migdał. Symbolizuje ona chwałę Bożą. Zstępujący do otchłani Jezus Chrystus w prawej ręce trzyma krzyż, ale czasem może trzymać także zwój. Krzyż przypomina o odniesionym przez Zbawiciela triumfie nad złem, a zwój symbolizuje głoszenie przez Niego zmartwychwstania uwięzionym w piekłach nieszczęśnikom.
Schodzący do otchłani Odkupiciel staje na wyważonych z framug jej wrotach, pod którymi widoczne są diabły wraz z szatanem. Niekiedy demony razem z ich władcą związywane są i kłute orężem przez aniołów. Pod zniszczonymi wrotami Szeolu widać klucze, gwoździe, rozerwane łańcuchy i okowy.
Wyzwalając ludzi z niewoli zła, grzechu i śmierci, Zbawiciel ofiarowuje im nowe życie jako dar miłości Boga dla stworzenia. O tym darze mówi sam gest Jezusa, jaki wykonuje On na ikonie. Mianowicie Zbawiciel, nazywany w prawosławnej Liturgii Bożej św. Jana Chryzostoma przyjacielem grzesznika, chwyta prarodziców za nadgarstek w miejscu, gdzie wyczuć można świadczący o życiu puls. Tym sposobem Odkupiciel przywraca Adama i Ewę, a wraz z nimi całą ludzkość do życia, wyrywając ją z objęć spowodowanej grzechem pierworodnym śmierci.

Tekst Justyna Sprutta