Źródło chrzcielne

Najstarsze chrzcielnice stanowiły różnego rodzaju zbiorniki na wodę takie jak: kadzie, kotły, cylindryczne misy, a nawet antyczne wanny bez wyraźnie wyodrębnionej podstawy. Ważność i godność chrztu, który otwiera drogę do innych sakramentów, inspirowała pierwszych chrześcijan do wznoszenia specjalnych budynków, w których go udzielano. Nosiły one nazwę baptysteriów, zwane były też kościołami chrzcielnymi. Baptysteria były przeznaczone wyłącznie do obrzędu chrztu, często prezentowały się okazale. Wznoszono je najczęściej w pobliżu większego kościoła, przeważnie katedralnego, po jego zachodniej stronie. W ich jednoprzestrzennym wnętrzu pośrodku znajdował się zbiornik wodny zwany piscina (basen), ze stągwią na wodę święconą pośrodku, bądź kamienna chrzcielnica na cokole, niekiedy kryta osobnym daszkiem. Do źródła chrzcielnego prowadziły trzy stopnie. Ściany ozdabiano pięknymi mozaikami przedstawiającymi teologiczne treści sakramentu chrztu. W Rawennie do dziś możemy zobaczyć najlepiej zachowane kształty i dekoracje stiukowe oraz wspaniałe mozaiki w baptysterium. Kolejne dwa słynne baptysteria wznoszą się obok katedry w Parmie i obok słynnej katedry w Pizie. W Turcji, w miejscu, gdzie pod koniec życia nauczał umiłowany uczeń Chrystusa, św. Jan Ewangelista, w zrujnowanym baptysterium bazyliki św. Jana znajduje się basen chrzcielny. To zapewne jedna z pierwszych okazałych chrzcielnic chrześcijańskich. Chrzest w takim babtysterium polegał na trzykrotnym zanurzeniu wiernego w poświęconej wodzie, a zwyczaj udzielania tego sakramentu przysługiwał tylko biskupom. 

Kielich ze świętą wodą

W XIII wieku obrzęd chrztu poprzez zanurzanie całego ciała zastąpiono polewaniem głowy. Wtedy też baptysteria ustąpiły nowo powstającym chrzcielnicom. Inne źródła podają, że począwszy od końca V wieku, kiedy upowszechniła się praktyka chrztu dzieci i przy tym rozwijało się życie parafialne, zaczęto używać przenośnych naczyń do przechowywania wody święconej. Naczynia te nazywano fons baptismalis, inaczej mówiąc ,,źródło chrzcielne” czyli po prostu chrzcielnica. Chrzcielnice najczęściej przybierały kształt kielicha bogato zdobionego, złożonego z trzech głównych części: czaszy, czyli zbiornika na wodę, trzonu oraz bazy. Kształt czaszy i bazy bywał okrągły lub wielokątny. A dla chronienia wody chrzcielnej od kurzu, dodano w okresie gotyckim przykrycie, które czasami było zwykłą deską, czasami cienką płaszczyzną kamienną. W każdym razie zdejmowanie takiej pokrywy nie było zbyt wygodne podczas udzielania sakramentu i dlatego z czasem zamontowano mechanizmy pomagające unosić wieko. Pokrywy były artystycznie zdobione, wielokrotnie umieszczano na nich figurę Jana Chrzciciela. Trzonowi chrzcielnicy niekiedy nadawano postać anioła trzymającego czaszę lub misę w rękach, drzewa wiedzy dobrego i złego, ryb, postumentów. W Polsce chrzcielnice były formowane zazwyczaj w kształt muszli. Na pokrywach umieszczano sceny chrztu Chrystusa, z udziałem baranka, Jana Chrzciciela czy Michała Archanioła. 

Postać Jana Chrzciciela i delfiny

Wyczytałam kilka ciekawostek o chrzcielnicach, które właściwie są w naszym zasięgu. I tak na przykład na uwagę zasługuje jedna z oryginalniejszych znajdujących się w Kluczborku i pochodząca z około 1750 roku. Przedstawia cud wydobycia przez Mojżesza wody ze skały. Albo chrzcielnica w Kucharach koło Pleszewa, która przypomina kształtem szyszkę. Rzadki motyw chrzcielnic z koszem i owocami reprezentuje chrzcielnica z I połowy XVIII wieku w kościele parafialnym w Kotłowie koło Ostrowa Wlkp., gdzie owoce: winogrona, jabłka, granaty, symbolizują grzech i odkupienie, na co wskazuje umieszczona na nich figura baranka. Natomiast trochę dalej, bo na terenie Śląska Opolskiego występują często chrzcielnice z rogiem obfitości. Ich pokrywa zwieńczona posążkiem Boga Ojca z kulą ziemską obrazuje łaski, jakie daje chrzest. Na wielu chrzcielnicach pojawiają się też motywy delfinów, symbolizujących chrzest jako drogę do wieczności oraz motyw Chrystusa zmartwychwstałego (jako podstawy chrzcielnic). 

Warto dodać, że w XIII wieku budowano chrzcielnice w kształcie serca. Do rzadkich należą te posiadające kształt herbu fundatora, na przykład chrzcielnica z kościoła w Pępowie koło Gostynia Poznańskiego.  Najważniejsze jest jednak, by chrzcielnice zbudowane były z solidnego materiału, zupełnie nie przepuszczającego wody. I były otoczone balustradą, zamykane na klucz i zakryte wiekiem. 

Miejsce święte

Zgodnie z Prawem Kanonicznym chrzcielnica jest miejscem świętym w kościele, najświętszym po ołtarzu i tabernakulum, jest integralną częścią kościoła parafialnego. Chrzcielnica powinna być stała, pozostawać w optycznej więzi z wiernymi. W niektórych świątyniach buduje się nawet specjalną kaplicę chrzcielną. Wszystko po to, by podkreślić jej znaczenie.

Cyryl Jerozolimski w Katechezie mistagogicznej (II, 4) nazwał chrzcielnicę (symbolicznie) grobem i łonem. Chodzi o to, że chrzczony umiera dla grzechu i odradza się przez łaskę, naśladując rytualnie śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa. Chrzcielnica to znak przypominający, że ochrzczony stał się częścią Kościoła, którego najważniejszą częścią jest Jezus.

Natomiast w ogólnym Wprowadzeniu do obrzędów chrztu czytamy: „Chrzcielnica, z której wypływa woda chrztu, albo w której się ją przechowuje, niech będzie przeznaczona wyłącznie do sakramentu chrztu i w pełni godna tego, aby tam chrześcijanie odradzali się z wody i z Ducha Świętego....” (nr 25).

Arleta Wencwel