Zesłanie Ducha Świętego

Zesłanie Ducha Świętego

Do zagłębienia się w tajemnicę święta Zesłania Ducha Świętego zachęca nas w szczególny, charakterystyczny dla chrześcijańskiego Wschodu sposób, ikona Pięćdziesiątnicy.

Spoglądając na namalowaną zgodnie z wielowiekowym kanonem ikonę Zesłanie Ducha Świętego, widzimy dwunastu Apostołów zasiadających w półkolu na ławie oraz, pod ich stopami, starca w szatach królewskich i w koronie. Także ta ikona pełna jest symboli, bez których nie bylibyśmy w stanie zrozumieć jej teologicznego przekazu.

Dwunastu obrazem Kościoła
Zasiadający w jerozolimskim Wieczerniku apostołowie tworzą dwie usytuowane naprzeciwko siebie grupy, między którymi znajduje się tron lub puste, przeznaczone dla Jezusa jako Głowy Kościoła miejsce. Co ciekawe, w apostolskim gronie dostrzegamy św. Pawła zastępującego tutaj św. Macieja. Tradycja chrześcijańska zrównała św. Pawła w godności z apostołami, choć z Dziejów Apostolskich wynika, że w momencie zesłania Ducha Świętego, Paweł był jeszcze prześladującym wyznawców Jezusa Szawłem. Ikona zatem nie przestrzega ram czasowych, skupiając się na samej teologii przedstawionego na niej wydarzenia. Częstokroć anonimowi malarze ikon chcieli w ten sposób ukazać fundamentalną prawdę, że „filarami” Kościoła są umieszczeni w centrum święci Piotr i Paweł. Ku dzierżącym w rękach księgi i zwoje apostołom spływają z nieba płomienie ognia oznaczające Ducha Świętego.
Natomiast począwszy od XVII wieku, w związku z oddziaływaniem sztuki katolickiej na sztukę chrześcijaństwa wschodniego, niektóre z ilustrujących Pięćdziesiątnicę ikon wzbogacone zostają o zasiadającą między apostołami postać Matki Bożej. Jednakże umieszczenie Maryi w miejscu przeznaczonym dla jej Syna koliduje z kanonem, stąd traktowane jest ono w Kościele wschodnim jako niepoprawne, czyli nieortodoksyjne. Ponadto wschodnie teksty liturgiczne nic nie mówią o obecności Maryi w Wieczerniku w święto Pięćdziesiątnicy, dlatego w ikonografii chrześcijańskiego Wschodu, od IX wieku, utrwala się przedstawienie Zesłania Ducha Świętego bez Maryi. O tym natomiast, że zesłanie Ducha Świętego ma miejsce w Wieczerniku świadczy czerwona, zarzucona na wieże tkanina zwana welum. Mówi nam ona o tym, iż wyobrażona na ikonach scena rozgrywa się we wnętrzu budowli.

W oczekiwaniu na Ewangelię
Najbardziej intrygującą postacią na ikonach Zesłanie Ducha Świętego wydaje się postać Króla-Starca. Widzimy ją na tle ciemnego wnętrza jaskini, pod arkadą, poniżej zgromadzonych w Wieczerniku Apostołów. Król-Starzec stanowi tu personifikację Kosmosu uwięzionego w ciemnościach piekła wskutek grzechu pierworodnego. Niekiedy to uwięzienie podkreśla umieszczona w arkadzie, więzienna krata. Król-Starzec trzyma na rękach białą chustę, na której znajduje się dwanaście papirusowych zwojów, symbolizujących wyczekiwane przez Kosmos, apostolskie nauczanie, powszechną obietnicę zbawienia i spełniające się w tym momencie, starotestamentowe proroctwa. Czasem możemy ujrzeć na tej chuście zamiast zwojów niewielkie, ludzkie głowy, oznaczające dusze ludzi oczekujących na światło Ducha Świętego. Także sam Król-Starzec oczekuje na Dobrą Nowinę, którą ogłoszą mu apostołowie, dzięki czemu będzie mógł opuścić symbolizujące piekielną czeluść mroki groty, w której uwięziony został przez szatana.
Czasami utożsamiany on bywa także z biblijnym prorokiem Joelem, odnoszony jest też do starotestamentowego króla Dawida jako przedstawiciela proroków i sprawiedliwych chcących ujrzeć Mesjasza, a niekiedy identyfikuje się go z bizantyńskim cesarzem, rządzącym pogańskimi ludami. Starca spotykamy na ikonach Zesłanie Ducha Świętego od X wieku; do tego czasu jego miejsce zajmują poganie.

Promień, gołębica, palec
Na ikonach Zesłanie Ducha Świętego Duch ten wyobrażany jest pod postacią dwunastu wyłaniających się z nieba promieni. Często też symbolizuje Go pojedynczy promień. Natomiast jako gołębica, trzecia Osoba Boska pojawia się na przykład na ikonach Trójca Święta Nowotestamentowa, znanych od XVI wieku, czy na ikonach Ojcostwo, obecnych w sztuce od XV stulecia, nie mówiąc już o ikonach maryjnych, hagiograficznych czy świątecznych. Zdarza się też, że symbolizująca Ducha Świętego gołębica umieszczona zostaje w ośmioramiennej gwieździe, której osiem ramion wskazuje na doskonałość, wieczność, zmartwychwstanie i odrodzenie. Wierne kanonowi ikony ukazują Ducha Świętego jako jednego z trzech przybyłych do Abrahama i Sary Mężów. Najbardziej znaną taką ikonę namalował przed ponad pięciuset laty najwybitniejszy na Rusi twórca sztuki cerkiewnej, św. Andrzej Rublow. Na ikonie tej zieleń szaty Ducha Świętego symbolizuje odrodzenie, czyli przemianę stworzonej rzeczywistości w apokaliptyczne „nowe niebo” i „nową ziemię”, której to przemiany On właśnie dokona. Na Jego posłannictwo i władzę duchową wskazuje natomiast trzymana przezeń cienka, złota laska zwana rabdosem. Także palec w geście błogosławieństwa symbolizuje Ducha Świętego. Trzy złączone ze sobą palce oznaczają bowiem trzy złączone ze sobą w bóstwie Osoby Boskie.
Uroczystość Zesłania Ducha Świętego wzywa nas do życia nadzieją na mające dokonać się w pełni, u kresu ziemskiej historii, odrodzenie. Niemniej już teraz dokonuje się ono, choć jeszcze nie całościowo, w Kościele. Obrazem Kościoła jest tu Wieczernik, w którym Kościół ten bierze swój początek i w którym to zainicjowana zostaje poprzez Ostatnią Wieczerzę Eucharystia.

Tekst Justyna Sprutta