Śladami rybaka i Faryzeusza

Kościół katolicki wspomina uroczyście i łącznie św. Piotra jako jego głowę, a św. Pawła jako apostoła narodów 29 czerwca. Liturgia tego dnia widzi bowiem w obu Świętych założycieli chrześcijańskiej gminy w Rzymie, których umęczono za panowania Nerona, ich relikwie zostały tutaj uczczone, a imperator Konstantyn Wielki wzniósł w stolicy Cesarstwa Rzymskiego poświęcone im bazyliki.

Z kluczem w łodzi

Wierność rzeźbiarzy i malarzy historycznej prawdzie przejawiała się na przestrzeni stuleci między innymi w przedstawianiu św. Piotra, podobnie jak i św. Pawła, w antycznych szatach, mianowicie w tunikach i togach, różnicując jedynie ich kolory. W rozmaitych też scenach, czy to biblijnych, czy symbolicznych ukazywano apostoła Piotra. W rzeźbiarskiej dekoracji wczesnochrześcijańskich sarkofagów św. Piotr pojawia się często na tronie, nauczając ex cathedra, czyli jako cieszący się nieomylnością następca Jezusa Chrystusa.

Gdy chodzi o męczeństwo apostoła Piotra, zgodnie z opisem jego ostatnich chwil na ziemi najwybitniejszy artysta włoskiego renesansu, Michał Anioł Buonarroti, ukazał śmierć Świętego na pochodzącym z lat 1546-1550 fresku. Św. Piotr odarty został z szat i ukrzyżowany głową w dół na odwróconym krzyżu, o co sam miał poprosić swoich oprawców, ponieważ uważał się za niegodnego umierać na podobieństwo swego Mistrza. Bardzo popularnym atrybutem tego Świętego jest klucz lub klucze oraz księga bądź zwój. Klucze są tutaj kluczami bram królestwa Bożego, nad którymi pieczę powierzył Zbawiciel św. Piotrowi, stąd w folklorze Apostoł ten jawi się jako klucznik niebios. Księga lub zwój oznacza natomiast Prawo bądź Ewangelię. Wręczanie zwoju przez Jezusa Chrystusa św. Piotrowi posiada w sztuce umowną, łacińską nazwę, mianowicie traditio legis, podczas gdy scenę wręczania kluczy określa się mianem traditio clavis. Temat traditio legis ukazuje mozaika z IV wieku z rzymskiego mauzoleum Santa Costanza.

Pozostałe atrybuty św. Piotra to anioł, kajdany, łańcuchy, kogut, łódź, ryby, sieci i sprzęt rybacki, skała, tiara, pastorał lub potrójny krzyż. Anioł uwolnił w cudowny sposób św. Piotra z więzienia po aresztowaniu go z rozkazu Heroda. Po opadnięciu z rąk i nóg kajdan i łańcuchów, św. Piotr podążył wraz z aniołem aż za prowadzącą do miasta bramę, stąd obecność niebiańskiego posłańca w ikonografii tego Świętego.

Skała to przekład imienia Piotr, na której to skale Zbawiciel zapowiada wzniesienie Kościoła. Natomiast łódź jawi się z jednej strony jako symbol wspólnoty eklezjalnej, a z drugiej, wraz z rybami, sieciami i sprzętem rybackim, nawiązuje do uprawianego przez Szymona Piotra zawodu. Kogut nasuwa nam na myśl scenę zaparcia się Zbawiciela przez św. Piotra. Dopiero po trzykrotnym zapianiu koguta Apostoł uświadamia sobie zdradę i, powodowany skruchą, płacze. Kogut zatem wskazuje na zdradę i skruchę Apostoła, podczas gdy tiara, pastorał czy potrójny krzyż ilustruje jego godność następcy Mesjasza i pierwszego biskupa Rzymu.

Apostoł z mieczem

Św. Pawła, zrównanego w godności z apostołami, znamy najczęściej z dzieł sztuki ukazujących go z mieczem, narzędziem jego męczeńskiej śmierci przez ścięcie, oraz z księgą lub zwojem jako najpopularniejszymi jego atrybutami. Jednakże chrześcijańska tradycja przypisuje temu świętemu jeszcze inne atrybuty, takie jak chociażby konia, z którego spadł on na drodze prowadzącej do Damaszku pod wpływem mistycznej wizji Zbawiciela, a moment tego upadku zainicjował jego nawrócenie, czy nawet areopag, na którym przemawia, na przykład, na pochodzącym z 1937 roku, greckim znaczku pocztowym.

Pozostałe atrybuty przypisywane św. Pawłowi to baranek i wilk, których genezy należy upatrywać w Dziejach Apostolskich, zawierających jego proroczą zapowiedź wejścia, po odejściu Apostoła z Efezu, wilków w owcze stado utożsamiane z mieszkańcami tego greckiego miasta. Inny atrybut św. Pawła to kosz, gdyż właśnie w koszu spuszczono Apostoła z murów Damaszku, ratując go od grożącej mu śmierci. Ostatni z atrybutów jest mało znany, a są nim trzy źródła. Odpowiedzi na pytanie, skąd taki atrybut wziął się w tradycji związanej z postacią św. Pawła udziela nam legenda odnosząca się do jego męczeńskiej śmierci. Mówi ona, że po ścięciu Apostoła, jego głowa, upadając, trzykrotnie odbiła się od ziemi, a z każdego z tych miejsc wytrysnęło źródło. Obecnie wznosi się tutaj upamiętniający to zdarzenie kościół San Paolo alle Tre Fontane.

Filary Kościoła

Nazywani podporami Kościoła Apostołowie często ukazywani są razem. Zdobią oni na przykład pochodzący z Cluny, z około VIII-IX wieku, relikwiarz-bursę, towarzysząc przedstawionej z Dzieciątkiem Matce Bożej. Także na umieszczonym w Ołtarzu Pesaro obrazie Giovanniego Belliniego, z lat 1471-1474, widzimy Świętych Piotra i Pawła, tym razem przyglądających się koronacji Maryi przez Jezusa Chrystusa, zaś w dziele Petera Paula Rubensa, z lat około 1627-1628, spoglądają ku tronującej, z Jezusem na kolanach, Matce Bożej. Zupełnie niezainteresowani obecnością Maryi z Dzieciątkiem wydają się na pochodzącym z lat 1504 - 1505 obrazie Rafaela Santi. Mówią o tym ich pozy. Św. Piotr, dzierżąc zamkniętą księgę, zerka w przestrzeń, a św. Paweł studiuje treść trzymanej przez siebie księgi. Samodzielnie ukazał natomiast obu Apostołów El Greco na obrazie z lat 1590-1600, na którym św. Piotr towarzyszy św. Pawłowi wskazującemu ręką tekst Ewangelii. Wspomnę też, że owi Święci widnieją również w herbach rodzimych miast. W herbie Poznania i Biecza wyobrażono ich z kluczami i mieczami jako błogosławiących owe miasta. Widzimy ich także w herbie Strzegomia, na którym, poza wspomnianymi atrybutami, trzymają księgi Ewangelii.

Tekst Justyna Sprutta

Fot. św. Piotr i św. Paweł oraz „Śmierć św. Piotra” Michała Anioła. Powyżej od lewej: Traditio legis Santa Costanza w Rzymie i relikwiarz z Cluny. Poniżej: Rafael Santi „Tronująca Madonna z Dzieciątkiem w otoczeniu Świętych Piotra i Pawła” oraz Giovanni Bellini „Święci Piotr i Paweł” z Ołtarza Pesaro