Sardes miasto Apokalipsy

Sardes miasto Apokalipsy

Jednymi z najciekawszych starożytnych zabytków zachodniej Turcji są ruiny starożytnego miasta Sardes, stolicy Lidii. Zmienne koleje losu tej metropolii stanowią ciekawy fragment dziejów starożytnej Azji Mniejszej.

Centrum Lidii stanowił obszar nad rzeką Hermus. Ten w przeważającej części wyżynny teren rozciąga się od Morza Egejskiego i Jonii na zachodzie do Frygii na wschodzie, i od Karii na południu do Myzji na północy. Jego dzieje są naznaczone najazdami, wojnami i klęskami żywiołowymi, ale także okresami intensywnego rozwoju. Głównym miastem i stolicą Lidii było Sardes, którego historia wiąże się z losami królestwa nad Hermusem. Miasto leży w dolinie tej rzeki, na obszarze przykrytym aluwialnymi osadami piasku i gliny. Panuje tu klimat śródziemnomorski z chłodnymi i deszczowymi zimami oraz gorącymi latami. Obszar w sąsiedztwie miasta jest żyzny i nadaje się pod uprawę różnorodnych roślin (pszenicy, oliwki, winorośli), w starożytności był też dość gęsto zalesiony. W okolicznych górach występują złoża rud metali: cyny, srebra, elektrum (naturalnego stopu złota i srebra) oraz czystego złota, oprócz tego wydobywano tu siarkę i rtęć. Pobliska rzeczka Paktolos była słynna w starożytności jako złotonośny potok. Drobiny drogocennego kruszcu oddzielano zanurzając skóry owcze pokryte runem w wodach Paktolosu. Wełna owcza nie służyła jednak tylko do wydobywania złota, była też ważnym towarem eksportowym i surowcem do wyrobu tkanin w okresie lidyjskim i później. W górach Tmolos występuje marmur, używany jako surowiec do rzeźbienia posągów i w budownictwie, a w dolinie Hermusu glina wykorzystywana w garncarstwie i do wyrobu dachówek. Życie w Lidii nie niosło jednak ze sobą samych korzyści. Mieszkańcom stale zagrażały częste powodzie i trzęsienia ziemi.

Nowa epoka
Obszar Lidii zasiedlony był jeszcze przed powstaniem królestwa Heraklidów. W epoce brązu, od około 1200 do 1000 lat p.n.e. istniała nad Hermusem osada będąca ważnym ośrodkiem handlowym. W XIII wieku p.n.e. teren ten był pod władzą królestwa luwijskiego Mira, ze stolicą w Abasa (prawdopodobnie późniejszy Efez). Mieszkańcy Lidii mówili językiem spokrewnionym z luwijskim, stąd przypuszczenie, że istnieje związek między królestwem Mira, a późniejszymi mieszkańcami. Sardes, tak jak i inne miasta ucierpiało na skutek fali najazdów w XII wieku. Część uczonych przypuszcza, że odnotowane w źródłach egipskich plemię Szardana należy identyfikować z mieszkańcami Sardes (choć inni obstają przy Sardynii jako ojczyźnie Szardanów).
Nowa epoka w dziejach Lidii i jej stolicy rozpoczęła się około roku 685 p. Chr. Wtedy władzę przejął Gyges, mordując (wedle Herodota) ostatniego władcę z dynastii Heraklidów - Kandaulesa i żeniąc się z wdową po nim. Gyges (685 - 651 p. Chr.) stał się założycielem dynastii Mermnadów rządzącej Lidią aż do kresu istnienia państwa. Toczył walki z najeżdżającymi Azję Mniejszą Kimmerami, którzy spowodowali upadek Frygii. Zawarł też sojusz z królem Asyrii Assurbanipalem II (668-627 p. Chr.). Atak Kimmerów w 644 p. Chr. doprowadził do zniszczenia dolnej części miasta nad Hermusem i Paktolosem, szczególnie targowych dzielnic miasta oraz do śmierci króla. Syn Gygesa, Ardys (651-625 p. Chr.) również walczył z Kimmerami, a także z greckimi miastami Jonii. Najeźdźcy znad Morza Czarnego znów złupili Sardes i spalili część miasta wywożąc łupy. Odbudowane miasto stało się na powrót metropolią zachodniej Azji Mniejszej i ważnym ośrodkiem handlowym. Z tego okresu pochodzą pozostałości domów. Ardys zainicjował również użytkowanie królewskiego cmentarza w rejonie Bin Tepe, gdzie do dziś można zobaczyć kurhany królów lidyjskich i przedstawicieli arystokracji. W tumulusach znajdowały się komory grobowe z marmurowych bloków łączonych brązowymi klamrami.
Prawdopodobnie król Ardys pierwszy wpadł na pomysł wybijania monet ze złota z oznaczeniem mającym gwarantować wartość kruszcu. Pierwsze monety nie były jednak środkiem handlu- król opłacał nimi najemnych żołnierzy.
Metalurgia, rolnictwo i tkactwo
Następcy Ardysa Sadyattes (625-610 p. Chr.) i Alyattes (610-560 p. Chr.) podporządkowali sobie miasta greckie na wybrzeżu Azji Mniejszej. Walki z Medami atakującymi wschodnie połacie państwa zakończyła sławna „bitwa zaćmienia Słońca” nad Halysem w 585 roku. Pokój zawarty za pośrednictwem króla Babilonii Nabuchodonozora II (605-562 p. Chr.) wyznaczał granicę między państwem Medów a Lidią na linii Halysu.
Ostatni król dynastii Mermnadów, Krezus (560-546 p. Chr.) opanował zachodnią Azję Mniejszą i doprowadził państwo do największego w jego dziejach rozkwitu. Lidia stała się ośrodkiem metalurgii, rolnictwa i tkactwa. Już za panowania Sadyattesa wybudowano ośrodek metalurgiczny, którego zadaniem było rozdzielanie elektrum na złoto i srebro i oczyszczanie złota. Lidyjscy rzemieślnicy opanowali wszystkie znane podówczas techniki obróbki metali. Na akropolu miasta Sardes istniała cytadela stanowiąca ostatnie ogniwo obrony stolicy przed najeźdźcami, pełniąca funkcję miejsca ucieczki mieszkańców po zdobyciu dolnego miasta. Istniał tu pałac królewski, cysterny do gromadzenia wody, a także fortyfikacje z cegły. Lidyjczycy próbowali na wzgórzu zbudować tunel do transportu wody, lecz zarzucili ten pomysł z powodu trudności technicznych. W mieście istniała też świątynia bogini Ma (Kybele), najświętsze sanktuarium całej Azji Mniejszej. Kult tej bogini rozprzestrzenił się w późniejszym okresie w imperium rzymskim. W okresie panowania Krezusa zaznaczył się w Sardes wpływ kultury helleńskiej. Wielu Lidyjczyków przyjęło grecki styl ubierania się i używało greckiej ceramiki. Królowie Lidii wysyłali dary do sanktuariów w Efezie i Delfach, a Grecy przejęli wiele elementów lidyjskiej muzyki i literatury.
Panowanie Krezusa skończyło się katastrofą. Król najechał ziemię za Halysem, co sprowokowało atak ze strony króla Persji, Cyrusa Wielkiego (559-529 p. Chr.). Krezus poniósł klęskę pod Pterią, a w 546 r. p. Chr. Sardes znalazło się pod perskim oblężeniem. Persowie początkowo mieli trudności ze zdobyciem miasta. Wedle Herodota Persowie dostali się do środka wtedy, gdy pewien spostrzegawczy perski żołnierz wypatrzył w murach słabe miejsce, przez które łatwo można było się przedostać do środka. Wojska Cyrusa przypuściły tam atak i zdobyły miasto z akropolem. Krezus został oszczędzony przez perskiego króla, a miasto zostało ograbione z bogactw. Państwo lidyjskie przestało istnieć. Sardes stało się siedzibą perskiego satrapy (namiestnika) kontrolującego zachodnią Azję Mniejszą, a na akropolu zainstalował się wojskowy garnizon. Miasto powróciło do codziennego życia, a mieszkańcy nadal intensywnie rozwijali rzemiosło. Słynna Droga Królewska z Suzy do Sardes ugruntowała pozycję miasta jako ośrodka handlu. Dawna stolica Lidii znów przeżyła ciężkie chwile w 499 roku p. Chr., podczas powstania Jońskiego. Wtedy to oddziały złożone z Jonów i kontyngentu Ateńczyków zdobyły i spaliły dolne miasto w Sardes. Załoga perska pod wodzą satrapy Atafernesa utrzymała akropol aż do przybycia posiłków. Powstanie Jonów zostało stłumione przez króla perskiego Dariusza I, a Sardes po odbudowie powróciło do życia. Kilkanaście lat później Król Kserkses I zatrzymał się w Sardes w 479 p. Chr. po niepowodzeniach w wojnie przeciw Grekom. Cyrus II Młodszy właśnie z Sardes wyruszył ze swoją armią i dziesięciotysięczną rzeszą najemników greckich na wojnę przeciw swemu bratu Artakserksesowi II
w 401 roku p. Chr. Tutejsi satrapowie byli liczącą się siłą w państwie perskim. W mieście osiadło wielu Persów i Medów. Śladem ich obecności jest zachowany do dziś grób w formie piramidy, usytuowany nad Paktolosem. Wedle inskrypcji nagrobnej pochowano w nim arystokratę z Suzy Abradatesa i jego żonę Pantheję. Budowla datowana jest na ok. 540 rok p. Chr., a wspomniany Abradatus mógł być perskim oficerem.

Ośrodek prowincjonalny
W 334 roku p. Chr. Aleksander Wielki zajął bez oporu Sardes i włączył je do państwa. Ostatni satrapa Lidii, Spitridates zginął w bitwie nad Granikiem. Po podziale imperium Aleksandra przez diadochów miasto znalazło się najpierw pod władzą Antygona Monoftalmosa, a w 281 r. p. Chr. przeszło pod panowanie dynastii Seleucydów. Język grecki zdominował obszar Lidii, a królowie z dynastii Seleukosa (m.in. Antioch III) przesiedlili tu wielu Żydów z Babilonii. Po bitwie Rzymian z wojskami Seleucydów pod Magnezją (190 p. Chr.) Lidia z Sardes przeszła na mocy układu pokojowego w Apamei pod władzę królów Pergamonu. Miasto spadło do roli ośrodka prowincjonalnego, podczas wojen prowadzonych na terenie Anatolii wielu mieszkańców zginęło, a Sardes doznało zniszczeń. Złoża złota i elektrum były faktycznie na wyczerpaniu, produkcja tkanin i metalurgia upadła. Z okresu hellenistycznego pochodzi świątynia Artemidy, datowana za pomocą znalezionych w fundamentach tetradrachm na 333 rok p. Chr. Przybytek prawdopodobnie nigdy nie został ukończony w planowanym kształcie. W 215 roku p. Chr. wybudowano w mieście teatr w stylu greckim. Służył on helleńskim mieszkańcom tak jak i inne budowle typowe dla starożytnego greckiego miasta.
W 133 roku p. Chr. król Pergamonu Attalos zapisał swoje państwo w testamencie Rzymowi. Sardes weszło w skład rzymskiej prowincji Azji, która stała się tak jak większość innych prowincji obiektem zdzierstwa rzymskich poborców podatkowych i namiestników. Mimo to Sardes zamknęło swe bramy przed walczącym przeciw Rzymianom królem Pontu, Mitrydatesem w 86 roku p. Chr.

Forum, łaźnie i gimnazjum
Miasto stało się przelotnie sceną wielkiej historii, kiedy w 42 roku p. Chr. zabójcy Gajusza Juliusza Cezara - Marek Juniusz Brutus i Kasjusz spotkali się w Sardes. W mieście gościli w okresie wojny domowej Marek Antoniusz i Gajusz Oktawiusz (Oktawian).
W 5 r. p. Chr. w mieście wybudowano świątynie na cześć cesarza Oktawiana Augusta. W 17 roku po Chr. Sardes dotknęło potężne trzęsienie ziemi. Mieszkańcom przyszedł z pomocą Cesarz Tyberiusz odbudowując miasto. W okresie rzymskim powstały warsztaty, w których produkowano broń, forum, łaźnie i gimnazjon, stadion i inne budowle publiczne. Łaźnie w Sardes wybudowane w 161 roku po Chr. były zaopatrywane w wodę przez skomplikowany system kanalizacji. Wspaniałe forum rzymskie i główna aleja miasta zachowały się do dziś. W sąsiedztwie łaźni wybudowano w III w n.e. synagogę dla licznej w tym miejscu społeczności judaistycznej. Ukończono również budowę świątyni Artemidy. Miasto stało się na powrót ważnym ośrodkiem rzemiosła i handlu. Wspomniane jest także w Nowym Testamencie, w Apokalipsie św. Jana (List do siedmiu Kościołów, które są w Azji), co dowodzi że już co najmniej od 90 roku po Chr. istniała tu prężna społeczność chrześcijańska. Powtórnie rozkwitło w Sardes rzemiosło, zwłaszcza wyrób naczyń szklanych. W okresie Cesarstwa produkowano tu szklane flakoniki, będące ważnym towarem eksportowym.
Septymiusz Sewer prowadził w okolicach miasta walki ze swoim przeciwnikiem Pertynaksem. W 399 roku n.e. miasto uniknęło najazdu Gotów skutkiem wylewu Hermusu, który uniemożliwił najeźdźcom wejście do miasta, gdyż woda zalała obszar doliny. W 616 roku zostało zniszczone przez armię perską, choć jeszcze w okresie bizantyjskim było lokalnym ośrodkiem. Wybudowano wtedy aleję z warsztatami i sklepami oraz latryny. Miasto było siedzibą biskupa w okresie bizantyjskim, stopniowo jednak podupadało. Zostało ostatecznie zniszczone przez wojska Tamerlana w 1402 roku. Przed I wojną światową rozpoczęli tu wykopaliska archeolodzy amerykańscy z Harvard University i Cornell University. Trwały one bez przerwy aż do 1968 roku, a sporadycznie prace archeologiczne prowadzone są do dnia dzisiejszego. Pozwoliły one odsłonić dużą część miasta i poznać interesujące rozdziały historii starożytnej.

 Szymon Modzelewski