Nad alpejskimi jeziorami

Nad alpejskimi jeziorami

Są miejsca na świecie, które były zamieszkiwane przez ludzi niemal nieprzerwanie przez tysiące lat. Te szczególnie sprzyjające osadnictwu zakątki przyciągały osadników obfitością zasobów, przyjemnym i zdrowym klimatem lub walorami obronnymi. Ludzie bytujący w takich miejscach w dawnych epokach pozostawili po sobie wiele śladów, odkrywanych dziś przez archeologów.

Wiele takich właśnie miejsc istnieje nad jeziorami u podnóża Masywu Alp, położonymi obecnie na obszarze Austrii, Niemiec, Włoch, Francji i Słowenii, a przede wszystkim na terenie Szwajcarii. To właśnie nad szwajcarskimi jeziorami odkryto najwięcej pozostałości takich osad. Zostały one odkryte jeszcze w XIX wieku.

Odkrycie podczas rozbudowy
Pierwszym badaczem terenów nad jeziorami został szwajcarski archeolog i pionier tej dyscypliny naukowej, Ferdinand Keller (1800 - 1881). Kiedy w zimie na przełomie 1854 i 1855 roku poziom wody w szajcarskich jeziorach opadł wyjątkowo nisko, robotnicy zajmujący się rozbudową obiektów portowych i budową grobli odnaleźli wyłaniające się z wody drewniane pale, naczynia ceramiczne, kości i inne pozostałości dawnych osiedli.
Wiosną 1855 roku Ferdinand Keller rozpoczął badania archeologiczne osiedla jeziornego Meilen–Rorenhaab nad Jeziorem Zuryskim. Okazało się, że osada istniała przez setki lat w neolicie i w epoce brązu. W kolejnych latach Keller badał podobne osady: Zürich–Enge Alpenquai (ok. 1050-800 przed Chr.), Kleiner Hafner (4500-850 przed Chr.), Grosser Hafner (5000 przed Chr.-II w. po Chr.). Keller obok innych prac naukowych opublikował archeologiczną mapę wschodniej Szwajcarii (w 1874 roku) i książkę o osiedlach nadjeziornych w Szwajcarii i w innych częściach Europy.
Od chwili odkrycia badaczy zajmowało zagadnienie, jak zbudowane były palowe osady i znajdujące się w nich domy. Dopiero niedawno okazało się, że nie było jednego wzorca osiedla nadjeziornego i wiele zależało od lokalnych warunków i kulturalnego tła mieszkańców.

Głównie rybołówstwo
Nowe metody datowania (radiowęglowa i dendrochronologiczna) pozwoliły ustalić chronologię osad. Były ona zasiedlone od VII wieku przed Chr. aż do V wieku przed Chr., a nawet później. Osiedla nie były zamieszkane w jednym czasie. Pomiędzy latami, w których w osadach kwitło życie mieszkańców, występowały okresy, kiedy były one całkowicie opuszczone. Mieszkańcy osiedli zbudowanych na brzegach alpejskich jezior żyli z rolnictwa, pasterstwa, rybołówstwa, myślistwa i zbieractwa. Oznacza to, że ich dieta była bardzo zróżnicowana. Szczególnie rozwinięte było rybołówstwo, co jest naturalne w przypadku ludzi zamieszkujących w pobliżu zbiorników wodnych. Około 50% spożywanych kalorii mieszkańcy palafitów czerpali ze spożywanych zbóż: pszenicy (płaskurki, samopszy) i jęczmienia. Pomiędzy 3500 a 2700 lat przed Chr. intensywnie uprawiali len i mak. Od ok. 2500 lat przed Chr. coraz intensywniej wykorzystywali zwierzęta hodowlane, zwłaszcza bydło, które dostarczało siły pociągowej, mięsa i mleka. Używali rozmaitych technik rybackich, które mogły się różnić diametralnie nawet między blisko położonymi osiedlami. Dużą rolę w gospodarce mieszkańców palafitów odgrywał lokalny i dalekosiężny handel. Wymiana dotyczyła szczególnie różnych rodzajów krzemienia.

Ponad 20
Poszczególne osady nadjeziorne nieraz bardzo różniły się od siebie. Małe lub duże wsie wznoszono nad płytkimi wodami i na terenach podmokłych (np. na bagnach). Rozmieszczenie osad było nieregularne i zależało od wielu czynników (geograficznych, demograficznych, środowiskowych). Wśród osiedli nadjeziornych były malutkie wioski liczące do ośmiu domów (bardzo liczne), osiedla średniej wielkości liczące do 20 domów były także dość często budowane. Największe osady liczyły ponad 20 domów, niekiedy nawet 160 jak osiedle Sipplingen-Osthafen nad Jeziorem Bodeńskim. Zasiedlenie brzegów alpejskich jezior i gęstość zaludnienia zmieniały się w dłuższych okresach. W niektórych okresach istniały jedynie nieliczne, rozproszone na większym obszarze osiedla, ale były czasy (ok. 4000-3000 lat przed Chr.), kiedy duże osady i mniejsze wioski sąsiadowały ze sobą i dzieliły te same odcinki brzegów jezior. Niektóre domy były odnawiane i reperowane wielokrotnie, inne zaś w ogóle nie były remontowane. Co ciekawe rozmiary i kształty domów z neolitu i epoki brązu były mocno zestandaryzowane, choć różniły się techniką wykonania.
Obok zwykłych domów wznoszono spichrze, magazyny i budynki służące kultowi religijnemu. Dzięki dokładnym analizom dendrochronologicznym można szczegółowo odtworzyć historię poszczególnych domów. Osiedla palowe mogły być wznoszone na podniesionych ponad poziom gruntu (i wody) platformach (na jeziorach i na ich brzegach), lub niemal bezpośrednio (lub na niskich platformach) na powierzchni ziemi (wznoszono je na obszarach mokradeł). Najczęściej budowano domy na platformach, nawet wtedy, kiedy nie umieszczano ich ponad wodami jezior. Pale wbijano bezpośrednio w grunt lub w dno jeziora, a potem umieszczano na nich drewniane pomosty, które stanowiły jednocześnie powierzchnię osady i podłogi domów. Na terenie alpejskich osad palafitowych zachowały się w całości narzędzia krzemienne z ich drewnianymi oprawami: sierpy, siekiery, radła, noże, przedmioty z kości i rogu. W podmokłym środowisku przetrwały tkaniny i ubrania, obuwie, części roślin, kosze, worki, torby i inne pojemniki, nie mówiąc już o naczyniach ceramicznych i zabytkach z kamienia i metalu.

Dawne środowisko
Badania osad nadjeziornych i ich otoczenia dostarczają także informacji na temat dawnego środowiska. W warstwach archeologicznych i w depozytach jeziornego mułu zachowały się doskonale mikroskopijne pyłki roślinne i większe pozostałości roślin. Pozwalają one na rekonstrukcję wegetacji i klimatu w poszczególnych okresach. Udaje się także określić zmiany poziomu wody w jeziorach na przestrzeni długiego czasu.
Okazało się, że okresy wysokiego poziomu jezior były skorelowane z ekspansją lodowców i obniżaniem się górnej granicy piętra leśnego w Alpach. W Alpach, tak samo jak w całej Europie, fazy klimatu ciepłego i suchego przeplatały się z okresami chłodnymi i wilgotnymi. Wioski palafitowe kwitły w fazach ciepłego klimatu i dużej aktywności słonecznej i zanikały w czasach chłodu i wilgoci. W epoce żelaza zostały one ostatecznie opuszczone, choć aktywność ludzka nad jeziorami nie ustała. W miejscach takich jak La Tene nad jeziorem Neuchatel Celtowie zamieszkujący te rejony odprawiali swoje ceremonie religijne i rzucali do jeziora broń i kosztowności na ofiarę dla swych bóstw. Odkryte na brzegach szwajcarskich jezior osady prehistoryczne są zabytkami o ogromnym znaczeniu. Stanowią pozostałość kultur, które przez ponad 4500 lat kształtowały oblicze przedgórza Alp. Poziom życia i stopień rozwoju gospodarki tutejszej ludności był stosunkowo wysoki. Mieszkańcy jeziornych osad eksploatowali zasoby jezior i górskich dolin, żyjąc dostatnio i raczej spokojnie, rozwijając swoją bogatą kulturę.

Szymon Modzelewski