Kościół początków chrześcijaństwa - Koźmin Wielkopolski

Koźmin Wielkopolski to jedno z ciekawszych miasteczek tej części województwa. Znajdziemy tutaj najprawdziwszy zamek, cenne historycznie kościoły oraz uroczy rynek z zabytkową zabudową. W tym artykule poznamy dzieje świątyni parafialnej pw. św. Wawrzyńca, a w następnym numerze zwiedzimy dawny klasztor bernardynów. 

Kościół farny pw. św. Wawrzyńca należy do najstarszych kościołów Wielkopolski. Według tradycji został wzniesiony na miejscu dawnej świątyni pogańskiej już w X wieku. Skąd to przypuszczenie? Tezę o ponad tysiącletniej historii świątyni wysunął w swoim dziele „Koźmin Wielki i Nowy” ks. Stanisław Łukomski (późniejszy biskup oraz sekretarz generalny Konferencji Episkopatu Polski). Opowiadał się on za tym, iż kościół musiał powstać w początkach narodzin chrześcijaństwa w Polsce. Pozwalał tak sądzić napis, który znajdował się obok głównego ołtarza - „Erectum in Idolatria, restauratorum in Ecclesiam Christianam 999 - ex libro beneficiorum 1510”. Jak twierdził sam badacz „nie byłoby to rzeczą niemożliwą. Wszakże Koźmin leżał przy trakcie prowadzącym z południa ku Gnieznu, był otoczony gęstą siecią wiosek i osad i ujęty dolinami rzek Orli i Obry. Mógł tedy służyć jako główniejsze siedlisko pogańskim Polanom i posiadać znaczniejszą świątynię, którą potem za przykładem innych miejscowości przejęło chrześcijaństwo i przerobiło na kościół Chrystusowy”.  Śladów z tak odległego okresu próżno szukać - jak dotąd najstarsze odkryte fragmenty pochodzą z XII wieku. Pierwsza pewna data, potwierdzona w źródłach historycznych, to 1232 rok. Wówczas książę Polski, Władysław Odonic, przekazał Koźmin w formie darowizny Zakonowi Templariuszy. Zakon ten utrzymał tam zastęp duchownych i świątynię. O starodawnej metryce kościoła stanowi także wezwanie - św. Wawrzyńca, do którego chętnie sięgano w początkach chrześcijaństwa na ziemiach polskich. Warto w tym miejscu wspomnieć, iż uroczystości odpustowe są tutaj od wieków wyjątkowo pielęgnowane i gromadzą tłumy wiernych.

Istniejący obecnie kościół powstał w II połowie XV wieku dzięki inicjatywie właściciela miasta, kasztelana sandomierskiego Hińczy z Rogowa. Na początku XVII wieku dostawiono po południowej stronie prezbiterium kwadratową kaplicę, zwaną później kaplicą Przyjemskich. Około 1671 roku świątynię całkowicie przebudowano w stylu barokowym. Dobudowano wówczas nawy boczne, wieżę i założono nowe sklepienia, na których do dziś zachowała się stiukowa dekoracja w tzw. typie lubelsko-kaliskim (podobne zobaczymy m.in. w kaliskiej katedrze). Kościół farny jest więc dużym, trzynawowym budynkiem o charakterze bazyliki. 

Niewątpliwie najcenniejszym zabytkiem we wnętrzu świątyni jest główny ołtarz, tak opisany przez ks. Łukomskiego: „Na jej okazałość pierwotną wskazuje przepiękny ołtarz wielki, w drzewie rzeźbiony i cały czystem dukatowem złotem wyzłocony. Ołtarz, którego nie powstydziłaby się żadna starożytna katedra. Czysty styl renesansowy, giętki rysunek ornamentów i delikatne żłobienia rzeźby wskazują na niepospolitego rzeźbiarza.” W centrum umieszczono sporych rozmiarów gotycką rzeźbę przedstawiającą zaśnięcie Najświętszej Maryi Panny wzorowaną na dziele Wita Stwosza z kościoła Mariackiego w Krakowie. Sam ołtarz pochodzi z 1635 roku. Warto zwrócić uwagę na znajdujące się w ścianie prezbiterium niezwykle rzadko spotykane sakramentarium (specjalne pomieszczenie na Najświętszy Sakrament, pełniące podobną rolę co tabernakulum). Posiada ono obramowanie z piaskowca i żelazne kute drzwi. Detale pochodzą głównie z epoki renesansu, chociaż aniołowie adorujący monstrancję są jeszcze w stylu gotyckim. Bliżej nawy stoi imponujący pomnik Andrzeja i Barbary Górków postawiony z czerwonego marmuru z 1590 roku. W środkowej części tego pomnika przedstawiono rycerza z niewiastą modlących się pod krzyżem. W prezbiterium umieszczono także bogato zdobione stalle z XVII wieku. 

Tekst i foto Aleksander Liebert