Historia i archeologia Jerozolimy (I)

Historia i archeologia Jerozolimy (I)

Jerozolima, miasto, które odegrało tak wielką rolę w historii judaizmu i chrześcijaństwa,może się poszczycić bogatą i głęboką historią. Ta ważna metropolia leży na obszarze Pogórza Judei, na płaskowyżu obejmującym Górę Oliwną i Górę Scopus.

Wzgórza, na których leży Jerozolima, tworzą skalne siodło między Wzgórzami Hebronu i Wzniesieniami Betel na południu. W ich północnej części leży rozległy płaskowyż. Spływające na zachód ze Wzgórz Judei strumienie przepływają Nizinę Szefeli i wpadają do Morza Śródziemnego. Tutaj od niepamiętnych czasów przebiegały szlaki komunikacyjne łączące wybrzeże morskie z doliną Jordanu i okolicami Morza Martwego.

W pobliżu Jerozolimy
Dziś Pogórze Judei jest raczej nagie, ale jeszcze w II i I tys. przed Chr. tutejsze wzniesienia były pokryte lasami. Zostały one jednak przetrzebione przez człowieka i w XI wieku po Chr., podczas pierwszej wyprawy krzyżowej oblegającym Jerozolimę dał się we znaki brak drewna. Lasy wycinano w celu uzyskania materiałów budowlanych, na opał oraz po to, by pozyskać surowiec do wznoszenia machin oblężniczych przy kolejnych oblężeniach Jerozolimy. Sama Jerozolima jest położona na wschodnim krańcu wspomnianego wyżej skalnego siodła. W pobliżu panują warunki klimatyczne charakterystyczne dla suchych i gorących obszarów Pustyni Judzkiej, choć samo miasto może się jeszcze cieszyć łagodniejszym klimatem. Na wschód od Jerozolimy wznoszą się wysokie góry. Miasto leży na granicy między żyzną niziną Szefeli i zalesionymi niegdyś wzgórzami Judei a suchą i nieprzyjazną Pustynią Judzką, na wysokości około 800 metrów n. p. m.
Krajobraz jest tu surowy, a potencjalni mieszkańcy od zawsze musieli być przygotowani na problemy z dostępem do wody. Jedynym stałym źródłem wody jest źródło Gihon, położone na wschodnim stoku wzgórza, nazwanego później Miastem Dawidowym lub Wzgórzem Wschodnim. Od zachodu jest ono ograniczone doliną Tyropeonu, a od wschodu doliną Cedronu. Te doliny to tzw. wadi, czyli koryta okresowych potoków, odnawiających się w czasie szczególnie obfitej pory deszczowej. Na północ od Miasta Dawidowego leży Wzgórze Moria, czyli Wzgórze Świątynne o płaskim wierzchołku, znajdujące się obecnie w północno-wschodnim kącie Starego Miasta. Na zachód od Wzgórza Świątynnego wznosi się Góra Syjon, czyli Wzgórze Południowo-Zachodnie, zaś na wschód od doliny Cedronu Góra Oliwna, która jest najwyższym wzniesieniem w okolicy. Na północny wschód od miasta znajduje się góra Scopus.

Początki miasta Dawidowego
To właśnie na terenie Miasta Dawidowego (Wzgórza Wschodniego) ludzie po raz pierwszy osiedlili się w epoce chalkolitu, ok. 4500-3500 lat przed Chr. Pasterze, przyciągnięci bliskością źródła Gihon, założyli tu półstałą osadę. Pozostawili po sobie ceramikę i krzemienne narzędzia. W tym samym czasie powstało także małe osiedle na terenie dzisiejszej dzielnicy Szuf’at we wschodniej Jerozolimie. We wczesnej epoce brązu, ok. 3000-2800 lat przed Chr. na wzgórzu Ofel (łączącym Miasto Dawidowe z Morią) powstała mała rolnicza wioska ze stałymi domami kamiennymi. Tę osadę zamieszkiwali Kananejczycy, zachodniosemicki lud zajmujący obszary południowego Lewantu. Z tego okresu pochodzą kamienne fundamenty domów, groby i fragmenty naczyń ceramicznych.
Pierwszym źródłem historycznym, które wspomina o Jerozolimie są egipskie „Teksty złorzeczące” z czasów Średniego Państwa (ok. 1900 przed Chr.). Były to skorupy naczyń ceramicznych i gliniane figurki z tekstami przekleństw rzucanych na wrogie miasta, kraje i władców. Dotyczyły one przede wszystkim Kanaanu. Obok takich miast jak Afek, Akko, Bet-Szean i Tyr wymieniono w nich Jerozolimę pod nazwą Rušalimum. Mieszkańcy miasta zaliczali się zatem do wrogów faraonów egipskiej XII dynastii. Około 1800 lat przed Chr. miasto zostało otoczone solidnymi fortyfikacjami i otrzymało system dostarczania wody, którego pozostałością jest podziemny Szyb Warrena (od kpt. Charles’a Warrena, brytyjskiego oficera, który odkrył go w 1867 roku) w okolicach źródła Gihon.

W małej twierdzy
Nazwa Jerozolima (Rušalimum, Urusalim) jest związana zarówno z semickim rdzeniem Š-L-M, oznaczającym pokój (po hebrajsku szalom, po arabsku salam), jak i z imieniem kananejskiego bóstwa zmierzchu, Szalima, znanego m.in. z tekstów odnalezionych w lewantyńskim mieście portowym Ugarit. Pismo Święte mówi o Melchizedeku, królu Szalemu, kapłanie Boga Najwyższego (El Eljon) który pobłogosławił Abrahama po zwycięstwie. Nazwa Szalem odnosi się tu zapewne do Jerozolimy: „(…) Melchizedek zaś, król Szalemu, wyniósł chleb i wino; a (ponieważ) był on kapłanem Boga Najwyższego, błogosławił Abrama, mówiąc: Niech będzie błogosławiony Abram przez Boga Najwyższego, Stwórcę nieba i ziemi! Niech będzie błogosławiony Bóg Najwyższy, który w twe ręce wydał twoich wrogów! (…)” (Rdz 14, 18-20). Kananejczycy zamieszkujący południowy Lewant stworzyli w epoce brązu bogatą, miejską cywilizację, która zagospodarowała tereny Palestyny. Zamieszkiwali miasta takie jak: Hazor, Megiddo, Sychem, Gezer i Lakisz.
Miasta te rządzone przez królów były odrębnymi państwami i nie tworzyły jednego organizmu politycznego. Około 1550-1400 lat przed Chr. Kanaan, a wraz z nim Jerozolima stała się częścią egipskiego imperium. Kiedy Egipcjanie pod wodzą faraona Ahmose I wypędzili ze swej ojczyzny azjatyckich najeźdźców, Hyskosów, rozpoczął się podbój Palestyny. Kampanie królów, od Amenhotepa I do Totmesa III i Amenhotepa II pozwoliły najeźdźcom znad Nilu opanować sporą część Lewantu i dotrzeć aż do Eufratu. Kananejscy władcy stali się ich wasalami, podlegającymi egipskim namiestnikom. Taki właśnie status mieli w późnej epoce brązu (1550-1200 przed Chr.) władcy Jerozolimy.
Jerozolima była wtedy stosunkowo małym, prowincjonalnym miastem i nie mogła się równać z takimi metropoliami jak Hazor, Megiddo, czy Gaza. Nie oznacza to jednak, że nic się tu nie działo. Tzw. listy z Amarny, zawierające zapisaną pismem klinowym na glinianych tabliczkach korespondencję dyplomatyczną faraonów XVIII dynastii (zwłaszcza Amenhotepa III i Echnatona) dotyczą m.in. spraw Kanaanu. Faraonowie często wymieniali listy ze swoimi wasalami w tym kraju. Kilka z nich dotyczy Jerozolimy i jej wodza - władcy o huryckim imieniu Abi-Hepa (ok. 1330 przed Chr.). Egipscy zwierzchnicy nazywali go żołnierzem. Był prawdopodobnie synem lokalnego wodza, który przeszedł szkolenie wojskowe w Egipcie. Abdi-Hepa utrzymywał, że swoją pozycję władcy miasta zawdzięczał jedynie łasce faraona, co może być zwykłem pochlebstwem skierowanym do suwerena, ale może też oddawać stan faktyczny. Jerozolima była małą twierdzą położoną na górzystym uboczu Kanaanu, liczącą około 1500 mieszkańców. Czasy były niespokojne, a egipskie panowanie w Kanaanie nie zapewniało miejscowej ludności porządku ani bezpieczeństwa. Wojny między władcami miast i przewroty były bardzo częste.

Szymon Modzelewski