Arcybiskupia fundacja dla kaliskich Jezuitów

Arcybiskupia fundacja dla kaliskich Jezuitów

Pałac arcybiskupów gnieźnieńskich wzniesiony w 1353 roku przez Jarosława Bogorię Skotnickiego nie był jedyną budowlą ufundowaną w Kaliszu przez najwyższych dostojników Kościoła w Polsce.

Drugim takim obiektem jest zachowany do dnia dzisiejszego rozległy kompleks zabudowań kościelno-klasztornych jezuitów, którzy przybyli do nadprośniańskiego miasta w 1583 roku, 43 lata po oficjalnym uznaniu Towarzystwa Jezusowego za regularny zakon. Głównym jego celem było wspieranie myśli chrześcijańskiej, propagowanie zgodnego z nią życia oraz szerzenie wiary katolickiej i nauczanie doktryny Kościoła. Sprowadził ich Stanisław Karnkowski - 44. z rzędu arcybiskup gnieźnieński, wybrany do sprawowania tego urzędu - jako następca prymasa Jakuba Uchańskiego - przez kapitułę gnieźnieńską w kwietniu 1581 roku i zatwierdzony przez papieża Grzegorza XIII 7 maja tegoż roku. Prymas Karnkowski kierując się zaleceniami Soboru Trydenckiego - obradującego z licznymi i długimi przerwami przez 18 lat, od grudnia 1545 roku do grudnia 1563 roku - postanowił utworzyć w Kaliszu szkołę, kolegium i seminarium duchowne, w którym nauczanie i duchowe formowanie kleryków planował powierzyć jezuitom, bowiem od czasów założenia przez Ignacego Loyolę „Collegium Romanum” (1551) i „Germanicum” (1552), a także powstania nieco później seminariów utworzonych przez Karola Boromeusza, kolegia jezuickie - z uwagi na wysoki poziom nauczania - cieszyły się coraz większym uznaniem i renomą.

Sami jezuici zamierzali wprawdzie rozszerzyć swoje kolegium działające w Poznaniu, uzyskać dla niego większe uposażenie, a następnie przekształcić je w uniwersytet, ale kapituła gnieźnieńska opowiadała się za budową kolegium i seminarium w Kaliszu. Po przedłużających się rozmowach udało się w końcu kapitule przekonać jezuitów i 30 kwietnia 1583 roku prymas Karnkowski wydał pierwszy akt fundacyjny. Podkreślił w nim, że jezuici są: „znakomici w zwalczaniu herezji i młodzież w pobożności i naukach wyzwolonych wychowują” i w zamian za prowadzenie szkoły z trzema klasami niższymi, kolegium oraz przyszłego seminarium archidiecezjalnego, przekazał im cztery podkaliskie wsie oraz budynki, ogród i place budowlane w Kaliszu, które w październiku 1583 roku obejrzał prowincjał jezuicki Jan Paweł Campano, a następnie przejął je w posiadanie rektor poznańskiego kolegium Jan Konarius.

Pierwsi jezuici, mający nadzorować prace budowlane, przybyli do Kalisza przypuszczalnie późną jesienią 1583 roku. Umieszczono ich na obu górnych kondygnacjach pałacu arcybiskupiego ufundowanego przez Jarosława Bogorię Skotnickiego, bowiem prymas Karnkowski planował pomieszczenia na parterze przekazać na potrzeby szkoły jezuickiej.

W maju 1584 roku, dzięki staraniom
S. Karnkowskiego, jezuici zwołali do Kalisza kongregację prowincjalną, podczas której szczegółowo omówiono kwestie dotyczące fundacji kaliskiej i 25 dnia tegoż miesiąca Prymas wydał kolejny akt erekcyjny, mówiący o utworzeniu kolegium, w którym przekazał jezuitom kolejne place budowlane, podporządkował obie kaliskie szkoły (kolegiacką i przy kościele św. Mikołaja), podarował swoją bibliotekę oraz zobowiązał się do wzniesienia gmachów szkolnych i kaplicy. Niezbędne projekty budowlane - opracowane przez jezuickiego architekta Jana Marię Bernardone z Corno, z którym współpracował Albin Fontana – zostały wkrótce zatwierdzone przez generała Towarzystwa Jezusowego Aquavivę i po wydaniu 30 kwietnia 1586 roku, trzeciego dokumentu fundacyjnego, w którym uregulowano budzące wątpliwości kwestie prawne, przystąpiono do wznoszenia kompleksu zabudowań jezuickich w Kaliszu. 

Budowa rozpoczęła się wiosną 1586 roku. W pierwszej kolejności postawiono budynek kolegium, a następnie wzniesiono kościół. Jego konsekracja odbyła się 8 września 1596 roku, chociaż nie posiadał on jeszcze wykończonych wnętrz. Przeprowadził ją bp sufragan Jan Gniazdowski, który nadał jej wezwanie śś. Stanisława i Wojciecha. Kościół otrzymał wczesnobarokowy kształt architektoniczny i zbudowany został jako trójnawowa, czteroprzęsłowa bazylika z emporami (dla nowicjuszy) nad nawami bocznymi i z jednoprzęsłowym prezbiterium, zamkniętym trójbocznie. Fasada kościoła rozczłonkowana została pilastrami toskańskimi w wielkim porządku, zwieńczonymi belkowaniem z tryglifami i wydatnym gzymsem. Posiada ona wysoki, dwukrotnie spiętrzony, szczyt o wolutowych spływach oraz renesansowy, arkadowy portal ujęty w półkolumny i zwieńczony trójkątnym tympanonem z tablicą fundacyjną z datą „1589”. Został on przygotowany do pierwotnie projektowanej kaplicy i stąd budzi dziś u wielu osób zwiedzających świątynię zdziwienie swoją niezgodnością stylistyczną z pozostałą architekturą kościoła.

Dalsza część kompleksu jezuickiego - po przeciwnej stronie kościoła - wznoszona była od 1599 roku, a jej pierwsze skrzydło ukończono w 1603 roku, tuż przed śmiercią fundatora, który pragnął spocząć w Kaliszu i jego wolę w tym względzie wypełniła gnieźnieńska kapituła. Został on pogrzebany w podziemiach kościoła jezuickiego, ale z uwagi na jego późniejsze przejęcie, na prawie 150 lat, przez gminę ewangelicko-augsburską, dziś szczątki Prymasa spoczywają w pobliskim kościele pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. 

Budowę drugiego skrzydła zabudowań jezuickich podjęto dopiero w 1644 roku i kontynuowano, z ponad 20 -letnią przerwą spowodowaną „potopem szwedzkim”, aż do 1680 roku.